Bainhira enfrenta informasaun ne'ebe laloos - Oinsa ita identifika no kombate notísia falsu.

Hao blong faenem mo luk save kiaman nius o storian long Ostrelia

Oinsá atu identifika no kombate notísia falsu ka misinformasaun iha Australia? Source: iStockphoto / nicoletaionescu/Getty Images

Get the SBS Audio app

Other ways to listen

Iha tempu ne'ebé informasaun la'o ho lalais tebes, susar atu haketak informasaun ne'ebe mak loos no ida ne'ebe mak la loos. Notísia falsu ka informasaun ne'ebé la loos ka la tuir realidade bele fo konsekuénsia ba ema ne'ebe mak le'e no hare informasaun ne'e, hodi forma sira nia opiniaun no foti desizaun baseia ba buat ne'ebe mak sira hare ka lee.


Pontus xave sira
  • Estudu hatudu katak Australianu sira barak mak gosta fahe artigu ne'ebe sira rasik sei duvida ka laloos.
  • Teknolojia ne'ebé avansadu bele azuda ema atu hare notisia falsu bainhira sira hetan asesu online.
  • Notísia falsu bele fó impaktu signifikativu ba ema nia hahalok bainhira konfirma fiar ka suspeitu sira ne'ebé eziste ona.
Tuir Sushi Das, Diretor Asosiadu husi unidade verifikasaun faktus ida-ne'ebé bazeia iha Universidade RMIT, Melbourne hatete katak " Informasaun ne'ebé la loos sai dezafiu ida iha ita-nia mundu dijitál. Maibé saida mak ida-ne'e?

"Informasaun falsu mak informasaun ne'ebe ema fahe tutan sem hatene katak informasaun ne'e laloos. Disinformasaun ka notisia laloos mak informasaun falsu ne'ebé ema kria ho intensaun atu lohi ema seluk. Sira halo ida-ne'e hanesan komik ida, ka dala barak hodi dudu ajenda polítika nian, nune'e mos hodi halo osan liuhusi ema klik iha situs ne'e."

Fact-checkers ka ema ne'ebe hare faktus husi notísia hanesan Sushi Das ho nia ekipa halo revisaun ba kontiudu sira ne'ebe mak sai viral iha media sosial hodi identifika informasaun ne'ebe ema fahe ne'e iha misinformasaun ka disinformasaun. Diferensia entre rua ne'e mak, misinformasaun katak informasaun ne'ebe fo sai falsu ka laloos, disinformasaun katak informasaun ne'ebe fo sai ho intensaun atu bosok ema.
Tuir mai sira halo peskiza kle'an hodi haree didi'ak informasaun ne'ebé loos. Ida ne'e ajuda atu asegura katak informasaun ne'ebé loos fahe ba públiku.

Senhora Das identifika informasaun pakote ida-ne'ebé kahur husi misinformasaun no disinformasaun ne'ebé laloos iha Australia. Nia hatete katak notísia sira ne'ebé atuál dala barak fo titlu ba informasaun falsu iha média sosial.

Sra. Das hatutan " Porezemplu, agora dadaun, iha funu entre Rusia Ukrania. Iha misinformasaun no disinformasaun kona-ba funu ne'e. Iha mós funu seluk iha Mediu Oriente. Ami hare mos situasaun iha Palestina no Izrael, no iha mós informasaun barak ne'ebé la loos kona-ba funu ne'e. Ami mós haree beibeik hahalok (scams) bosok finanseiru no informasaun ne'ebé la di'ak no laloos relasiona ho saúde.

Left to right: Dr Timothy Graham, RMIT FactLab Sushi Das, Dr Darren Coppin.
Husi liman karuk ba liman loos: Dr Timothy Graham, RMIT FactLab Sushi Das, Dr Darren Coppin.

Impaktu husi Media Sosial 

Plataforma média sosiál hari'i atu serve hanesan instrumentu anunsiu ida. Média sosiál sira uza algoritmu atu kustomiza konteúdu bazeia ba preferénsia utilizadór sira nian ho objetivu atu hasa'e envolvimentu no relevansia ba ema ne'ebe mak uza.

Maibe, tuir Dr. Timothy Graham, profesór ida husi Media dijitál iha , esplika oinsa algoritmu sira ne'e bele fo sai ka fahe mos informasaun falsu ka misformasaun balun.

Dr. Graham hatete " Ema sei hare konteúdu iha sira nia media social nia feed (pajina) ne’ebe atria sira nia atensaun. Ita ema nia hanoin hanesan programadu ona atu atrai ba buat sira ne’ebe mak dada ita nia atensaun ho emosaun, maibe dala barak buat ne’ebe ita hare laloos ka faktual. No ha'u hanoin katak plataforma sira, sei iha tendénsia atu hasa'e no promove konteúdu ne'ebé hetan reasaun lalais, hanesan reasaun ne'ebé ema sira halo. No husi ne’e halo ema barak mak hakarak fahe lalais konteiudu sira ne’ebe sira hare tanba sira senti kontente, ou dala ruma senti komik ou ka buat ne’ebe mak negative.

Informasaun ne'ebé laloos bele mai husi fonte oioin, hanesan erru ne'ebe ema halo, relatóriu ne'ebé laloos, sensasionalizmu, no intensaun polítika, ideolojika, ka manipulasaun ekonomia.

Konspirasaun teori dala barak envolve istória kompleksu kona-ba planu segredu. Maibé iha kontras, informasaun ne'ebé laloos (misinfomasaun) bele inklui informasaun falsu no laloos ne'ebé involve no la envolve elementu konspiratoriu sira.

Ezemplu ida husi konspirasaun teori ne'ebé ekipa RMIT Fact Lab investiga mak kona-ba kódigu

Teoria ne'e deklara katak inisiativa ida-ne'e, ho objetivu atu halo indústria moda sustentavel liu, ida sai hanesan planu ida husi Forum Ekonomiku Mundial, banku sira no governu atu halo monitorizasaun no kontrola ema.

Ida-ne'e sala no laloos. Kodigu hirak-ne'e fó-hatene ba ita-boot sira kona-ba sasán ne'e halo fatin iha ne'ebe, karik halo ho etiku, instrusaun ba fase, no detalle kona-ba fábrika. Maibé, iha ema balu ne'ebé dehan katak buat sira-ne'e halo atu kontrola ka monitoriza ema.

Woman scanning a QR code from a label.
Feto ida scann hela kode QR (quick responde) husi marka ropa nina iha loza ida uza nia telemovel. Source: iStockphoto / javitrapero/Getty Images/iStockphoto

Impaktu husi Misinfomasaun ka informasaun laloos

Tuir Dr. Darren Coppin hanesan sientista kona-ba ema nia hahalok ne'ebe hela iha Sydney informa katak" Informasaun ne'ebe laloos ka misinformasaun mosu ka komesa kedan bainhira ema desenvolve lingua/lian.

Maibé agora ne'e sai hanesan asuntu ida-ne'ebé impaktu signifikante tebes ba moris sosiál nian.

Iha tempu uluk, ema hetan informasaun loloos, fiar no buat ne'ebe los husi sira-nia komunidade, família no kultura. Ohin loron, ita simu informasaun husi mundu tomak no husi fonte oioin.

Tuir estudu ida husi Universidade Canberra ne'ebe hatoo'o husi Dr. Coppin " Ema Australianu sira tama iha kategoria ne'ebe fahe informasaun ne'ebe laloos. Kuaze 80 % sei fahe informasaun ne'ebe sira rasik sei duvida ka laloos. Ho nune'e, aumenta tan problema ne'ebé ita hasoru kona-ba informasaun falsu no informasaun ne'ebé laloos.

Nia esplika, informasaun ne'ebé la loos ka misinformasaun bele fó impaktu signifikativu ba ema nia hahalok ne'ebe antes ne'e sira fiar ka diskonfia ona. Efeitu ida-ne'e bele haluan ba votasaun, ne'ebé polítika publika reflete atitude ne'ebé influénsia husi notísia falsu, no ema ne'ebe involve iha politiku koko atu apela ba públiku.

"Liu-Liu iha tempu COVID, ami hare problema barak ho misinformasaun ka informasaun laloos ne'ebe liga ba aspeitu COVID nian. No Diretor husi hatete katak ita laos deit funu hasoru pandemic maibe ita mos funbu hasoru infodemic".

Dr Coppin mos identifuka razaun tuir mai bele ho intensaun ka lae fahe informasaun falsu,
Notisia falsu fo papel odio ka hirus iha ema nia moris ne'ebe incerteja. Ita ema presiza tebes hakmatek no iha sentido kontrola iha ita nia moris. Ema halo oinsa atu halakon incerteza ne'e. Tanba ne'e ema tenki buka buat ruma atu sira hatene. No kuandu incerteza sira ne'e laiha, sira ense lakuna ida ne'e ho kualker informasaun ka notisia ne'ebe mak iha.
Behavioural Scientist, Dr Darren Coppin
Tuir nia, ema iha tendénsia atu hanoin negativu ne'ebe mai husi evolusaun tempu uluk. Ita-nia instinto atu kontinua moris iha mundu ne'e, halo ema sempre senti pesimistiku - ema ne'ebe mak sempre prekupadu ho perigu bele moris seguru iha ambiente ne'ebe la seguru.

Dr. Coppin hatete " Se imi kuandu koalia ho ema Australianu sira no imi antes ne'e iha rai liur, sira sempre hatete katak Australia ne'e iha labadaen, samea no tubaraun ne'ebe perigosu, duke koalia kona-ba fatin furak no oportunidade ne'ebe iha Australia.

Razaun ida ita iha tendensia fahe informasaun falsu ka misinformasaun mak ema bolu " konfirmasaun parsialidade ka bias"

Tuir Dr. Coppin, kuandu ita halo parte ba grupu ne'ebe mak lakohi ate hetan vasina, ita iha tendensia buka informasaun ne'ebe mak alinha ho ita nia fiar no ida ne'e mak ita hakarak tau iha ita nia ulun ka fiar. Nia hatutan, ita hanoin hetan liu informasaun ne'ebe konfirma ita-nia fiar sira ne'ebé eziste ona antes, no ida ne'e sei lori ita ba polarizasaun no extremizmu.

Dr. Coppin mos aponta katak ho teknolojia ne'ebe mak avansadu, fasil tebes atu ema hetan informasaun falsu ne'ebe serve tiha fali hanesan informasaun loos, ida ne'e mak razaun ida tanba sa misinformasaun fahe lalais.

Nia elobora tan " kuandu ita hasoru ema balun direta ita bele hatene kedan katak ema ne'e tauk ka moe hasoru ema seluk no estranhu oituan no bainhira koalia ho ita liman ain kosar hotu, ida ne'e hatudu ba ita katak ema hanesan ne'e ita labele fiar.
Puzzled Businesswoman reading a Text Message on her Smartphone
Misinformasaun ka informasaun ne'ebé la loos bele mai husi fonte oioin, hanesan erru ema nian, relatóriu ne'ebe parsialidade, sensasionalizmu, no ho intensaun polítika, ideolojika, ka manipulasaun ekonomia. Source: iStockphoto / nicoletaionescu/Getty Images

Identifika no kombate notisia falsu

Tanba informasaun ne'ebé mosu iha mundu ne'e barak tebes, importante tebes atu halo diferensia entre notisia ne'ebe loos no falsu. Dezenvolve abilidade atu haree no verifika notísia ne'e importante tebes.

Sushi Das fahe nia stratejia importante atu oinsa halo difirensia ba notisia loloos no notisia falsu

"Ita bele foti liafuan-xave ruma iha notisia ne'e, loke tabela foun iha google nia link, tau liafuan-xave sira-ne'e iha tabela foun, no buka buat seluk ne'ebé ita bele hetan uza liafuan-xave sira-ne'e. Ita mós bele haree liafuan sira-ne'e hodi haree se ema ruma hakerek ona artigu ida kona-ba tópiku ne'e ka lae. Se ita haree
imagen ruma no ita la hatene imagen ne'e mais husi ne'ebe, bele buka iha Google, ita bele klik iha liman loos, no ita sei hetan opsaun atu buka imagen ne'e iha Google."

Sra. Das mos sujere se ita buka imagen ruma no hakarak hatene se ida loos ka lae, ita bele clik iha liman loos iha google atu buka imagen ne'e iha google hodi hatene loos fatin orijinal imagen nian mai husi ne'ebe.

Nia mós dehan dalan ida-ne'ebé efetivu atu kombate informasaun falsu ne'ebé habelar mak atu halo diálogu sivíl, la uza insulta, no aprezenta informasaun faktuál ho konsisténsia husi tempu ba tempu.

Importante tebes atu hatene katak mudansa ida ne'e hanesan prosesu graduál ida-ne'ebé presiza pasiénsia.

Dr Coppin mos sujere atu la fahe tutan informasaun ne'ebe mak ita hare la klaru ka diskonfiadu.

" Para no hanoin, hau atu repete tan fali ou ka hanoin ba se hau dehan ida ne'e ba ema ruma iha fatin publiku? se ita boot laiha certeja lalika fahe tutan ba ema seluk, se lae hanesan mos ita kontribui ba misinformasaun ka informasaun laloos ne'ebe ema hatutan ona antes. Segundu, kuidadu ho ita nia parsialidade rasik ba notisia ne'e"

Ol yangfala oli stap yusum phone blong olgeta long wan bikfala city
Peritu sira fiar katak dezafiu sira husi kombate informasaun ne'ebé la loos sei sai boot liu tan ho AI (artificial inteligent). Credit: We Are/Getty Images

Tendensia iha Futuru

Bainhira tekonolojia avansado liu tan, informasaun ne'ebe mak laloos sei forte ka boot liu tan.

Professor Timothy Graham esplika kona-ba dezafiu saida mak ita sei hasoru iha mundu dijitál ne'ebé muda ba beibeik.

Nia hatete katak dezafiu boot ida-ne'ebé hamosu husi Artificial Intelligence A (AI) mak bele kria konteúdu ne'ebé hanesan ema mak hakerek no konvensidu tebes kuandu ita haree premeiru.

Dr Graham haktuir "Nee la'ós de'it hakerek, maibé mós imajen sira. Dezafiu reál ida-ne'ebé akontese bainhira ita senti atrapalha kona-ba konteúdu sira ne'ebé produs husi AI, mak bainhira mistura ona sasan sira ne'e no ida-ne'e sai komplikadu liután atu ita mantaein ka hatene lolos ida-ne'ebe mak imajen faktuál ka auténtiku kompara ho ida ne'ebe mak lae"


Share